Trawy w naszym życiu

Trawy to najliczniejsza i bardzo ważna grupa roślin na świecie. W Polsce stwierdzono występowanie około trzystu gatunków tych roślin. Towarzyszą nam od dawien dawna i niemal na każdym kroku.

Dzięki zdolności do krzewienia, czyli wyrastania nowych pędów z ukrytego pod ziemią węzła krzewienia oraz usytuowaniu merystemów wzrostu łodygi i zawiązków liści w dolnej części pędu, mogą rosnąć niemal wszędzie. Rosną na naszych wiejskich podwórkach, placach, a w zabudowanych miastach i osiedlach jako trawniki mają ogromne znaczenie nie tylko estetyczne, ale przede wszystkim zdrowotne. Stanowią ponad 50% powierzchni całej zieleni miejskiej. Znoszą niekorzystne warunki pogodowe, zanieczyszczenie powietrza (spaliny, gazy przemysłowe, pyły), tworząc ładną darń, zwartą i odporną na deptanie.

Ta powszechność traw powoduje, że nie zawsze je doceniamy, a ich rola w przyrodzie jest bardzo duża i ma różnorakie znaczenie.

Do rodziny traw należą przede wszystkim rośliny zbożowe, które są źródłem pożywienia dla człowieka, dostarczają surowca dla produkcji mąki, kasz (jęczmień, pszenica, owies, kukurydza, proso) i wielu innych produktów oraz rośliny pastewne występujące na naturalnych i półnaturalnych użytkach zielonych we wszystkich strefach klimatycznych i na wszystkich kontynentach. Trawy jako rośliny pastewne są podstawową paszą w żywieniu zwierząt. W Polsce, podobnie jak w innych częściach świata, zbiorowiska łąkowe, w skład których wchodzą trawy oraz inne gatunki roślin jednoliściennych i dwuliściennych, pełnią ważne funkcje przyrodnicze i gospodarcze.

Przede wszystkim jest to główny składnik ekosystemów trawiastych, do których zaliczamy łąki i pastwiska. Te zaś są źródłem pełnowartościowej paszy dla przeżuwaczy (dzikich i udomowionych), charakteryzującej się wysoką strawnością, pełną gamą makro- i mikroskładników niezbędnych w żywieniu zwierząt. To gwarantuje, że produkty pozyskane od nich mają wysokie wartości odżywcze.  Należy pamiętać, że łąka i pastwisko to nie jednogatunkowy łan. Na roślinność tych zbiorowisk może składać się ponad kilkadziesiąt gatunków traw i innych roślin naczyniowych. Większą rolę odgrywa jednak tylko kilkanaście gatunków traw, kilka roślin bobowatych i kilkanaście gatunków ziół i chwastów łąkowych. Do najważniejszych traw należą: kostrzewy (łąkowa, trzcinowa, czerwona, kupkówka pospolita, tymotka łąkowa), wiechliny (łąkowa, zwyczajna, błotna, wyczyniec łąkowy, rajgras wyniosły), życice: trwała, wielokwiatowa, mietlica biaława, mietlica pospolita, mozga trzcinowata i w ograniczonym zakresie konietlica łąkowa, stokłosa bezostna, grzebienica pospolita, drżączka średnia i nielubiany śmiałek darniowy.

Pasza z użytków zielonych jest bogata w białko strawne, składniki mineralne i witaminy, a koszt produkcji jest znacznie niższy, niż pasz uprawianych w warunkach polowych. Ogromne znaczenie żywieniowe traw szczególnie można zaobserwować przy pastwiskowym sposobie żywienia zwierząt, gdyż pastwiska dostarczają paszy najlepszej, najtańszej, wysokowartościowej, a pasącym się zwierzętom umożliwiają ruch na świeżym powietrzu i słońcu, co jest jednym z najważniejszych warunków zdrowia, płodności i wysokiej wydajności. Pozwalają także na ograniczenie pracy przy żywieniu i obsłudze. Zalety pastwiskowego żywienia docenia się w wielu krajach. W Irlandii pastwiska pokrywają ponad 60% zapotrzebowania przeżuwaczy na pasze, w Wielkiej Brytanii - 59%, w Holandii - 27%, w Polsce zaledwie 10%.

Oprócz paszowego wykorzystania traw możliwe jest jej zagospodarowanie pozapaszowe. Jednym z podstawowych kierunków takiego użytkowania traw jest zakładanie trawników. Specyficznym rodzajem "trawników" są przeciwerozyjne zadarnienia skarp, nasypów, wałów przeciwpowodziowych, w których główna rola również przypada trawom.

Ponadto można tu wyróżnić użytkowanie rolnicze, np. trawy jako zielony nawóz, okrycie gleby w sadach i szkółkach, stosowanie traw w ugorowaniu, produkcja darni dla celów sportowych i rekreacyjnych, produkcja bioenergii (niektóre gatunki traw wytwarzają bardzo dużą ilość biomasy), produkcja materiałów budowlanych (np. maty i strzechy trzcinowe, pręty i drągi bambusowe), jako pokrycie dachowe, zakładanie tzw. zielonych dachów. Bardzo interesujące jest też wykorzystywanie niektórych gatunków traw w przydomowych oczyszczalniach ścieków, np. trzciny pospolitej, mozgi trzcinowatej, manny mielec, gdyż mają one zdolność bioakumulacji i biodegradacji związków organicznych, biogennych, pierwiastków śladowych i węglowodorów aromatycznych.

Ponadto użytki zielone, na które składają się w głównej mierze trawy, mają ogromne znaczenie środowiskowe. Chronią glebę przed erozją, a w szczególności przed erozją wodną. Wypłukiwanie gleby przez deszcz prowadzi nie tylko do zubożenia jej wartościowej warstwy, ale także do eutrofizacji wód powierzchniowych. Do środowiska wodnego przedostają się nawozy, które zatruwają wodę oraz stanowią pożywkę dla nadmiernego rozwoju roślinności wodnej. Konsekwencją jest niszczenie fauny wodnej oraz zarastanie zbiorników. Badania dowodzą, że woda w rowach melioracyjnych, rzekach i innych ciekach przepływających przez duże kompleksy użytków zielonych zostaje w dużym stopniu pozbawiona azotanów, fosforanów i innych użyźniających soli, które dostały się do niej z wodami gruntowymi spływającymi z pól uprawnych. Głównym czynnikiem sprawiającym, że użytki zielone są filtrem, jest trwała okrywa roślinna, która przez cały okres wegetacji pobiera z podłoża i wbudowuje w swoją biomasę olbrzymie ilości biogenów.

Użytki zielone, dzięki bogatemu systemowi korzeniowemu, mają ogromne zdolności retencjonowania wody, tzn. zatrzymywania jej w glebie. Ich możliwości retencyjne w stosunku do gruntów ornych są ok. 3,5 razy większe. Działają też jak „pompa”, która transpiruje czyli przekazuje wodę z gleby do atmosfery. O dużych możliwościach świadczy współczynnik transpiracji traw, czyli ilość wyparowanej wody, potrzebnej do wyprodukowania 1 kg suchej masy. Wielkość ta wynosi od 700 do 900 l . Tak więc powierzchnia użytków zielonych ma duży wpływ na wilgotność powietrza i tym samym na mikroklimat.

Użytki zielone to także „sklep z ziołami”, gdzie można znaleźć szereg roślin, które mogą być wykorzystane w ziołolecznictwie oraz przemyśle farmaceutycznym. Łąki charakteryzują się bardzo dużą różnorodnością ziół - często rośnie ich równocześnie kilkadziesiąt gatunków i są bardziej wartościowe niż z plantacji. Niektóre trawy mają również właściwości prozdrowotne i lecznicze. Ze względu na wysoką zawartość kumaryny w medycynie wykorzystywane są takie gatunki jak beckmannia robaczkowata, tomka wonna, turówka leśna i wonna. Kłącza perzu, też trawy, poprawiają przemianę materii, mają działanie moczopędne i przeciw miażdżycowe, stosowane w chorobach nerek, wątroby, przy cukrzycy i w odtruwaniu organizmu z toksyn.

Tereny zielone stanowią wreszcie miejsce życia drobnej i nieco większej fauny. Szczególnie korzystne warunki do życia i rozwoju mają na nich wszelkie owady, w tym motyle.

Trawy pojawiają się w muzyce, malarstwie, są obecne w fotografii, piosenkach, baśniach i legendach ludowych, w poezji i prozie. Poniżej wybrany przykład:

Piękne są góry i lasy
i róże zawsze ciekawe
lecz z wszystkich cudów natury
jedynie poważam trawę.

Ks. Jan Twardowski  „Zielnik”

Dbajmy zatem o zbiorowiska trawiaste, bo jak pisała prof. Barbara Rutkowska, wybitny specjalista w zakresie biologii traw (SGGW): „bez traw egzystencja człowieka, a także znacznej części gatunków zwierząt byłaby niemożliwa”.

Krystyna Chrabąszcz
na podst. „Łąkarstwo w Polsce”