Wybrane gatunki ziół do uprawy ogrodowej

Zioła towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów. Mogą być one piękną ozdobą ogrodu, jednocześnie stanowiąc spiżarnię smaków i aromatów oraz domową apteczkę na różne dolegliwości.

Zioła powinny być uprawiane w każdym gospodarstwie czy ogrodzie, nie tylko ze względu na ich właściwości smakowe i lecznicze, ale także z uwagi na korzystny wpływ na inne rośliny uprawne. Wydzielając intensywny aromat przyciągają pszczoły i inne owady pożyteczne, a odstraszają owady szkodliwe, podnoszą również odporność roślin. Z ziół przygotować można wiele preparatów służących do ochrony roślin, są również cennym składnikiem kompostu. Zalet ziół z własnego ogrodu nie da się przecenić.

Ich praktyczne zastosowanie sprawia, że nawet w najmniejszym ogrodzie warto znaleźć miejsce na uprawę ulubionych gatunków ziół.

Wybrane gatunki ziół do uprawy ogrodowej

Bazylia pospolita

Jest rośliną jednoroczną. Dorasta do 60 cm, lubi słońce i zaciszne miejsca, średniowilgotną glebę. Do gruntu można ją wysadzać do­piero po połowie maja. Bazylia najlepiej smakuje przed kwitnieniem, dlatego przez całe lato trzeba usuwać pędy kwiatostanowe. Ma miły, korzenny, słodkawy smak. Nie może się bez niej obejść kuchnia włoska - doskonale komponuje się z makaronem, pomidorami i serem, jest podstawowym składnikiem pesto. Poza tym poprawia trawienie, przyswajanie pokarmów, podobno działa też antydepresyjnie.

Bylica estragon (estragon)

Za miejsce jej pochodzenia uznaje się brzegi sy­beryjskich rzek, ale najpełniej zadomowiła się w kuchni francuskiej. Dorasta do 1,5 m wysokości, lubi słońce i średniowilgotną glebę. Liście można spożywać na surowo, suszyć, mrozić, przyrządzać ocet estragonowy. Używa się jej do doprawiania sosu holenderskiego i tatarskiego, poprawia smak licznych potraw z kurczaka, jajek i ryb, sprawdza się w diecie bezsolnej. Nie może się bez niej obejść zupa rybna. Stosuje się ją również w kuracjach wzmacniających, trawiennych i przy braku apetytu. W Polsce wymaga okrywania na zimę.

Bylica piołun

Gatunek pospolity na całym obszarze Polski. Spotykany przy drogach, na miedzach, rowach i zaroślach. Roślina silna o grubym, zdrewnia­łym kłączu oraz mocnej, rozgałęzionej łodydze dorastającej do 2 m wysokości. Roślina mało wymagająca, lubiąca wilgotną glebę. Suszone ziele używamy do pieczenia mięs, ryb, roślin strączkowych. Jako roślina lecznicza stosowana w nieżytach przewodu pokarmowego, wzdęciach i pobudzaniu wytwarzania żółci. W formie okładów ze świeżego ziela bylicy na tzw. zmęczone nogi.

Czarnuszka siewna

To roślina jednoroczna wyrastająca do ok. 35 cm. Wy­maga gleby próchniczej, o dużej zawartości wapnia. Rozmnaża się z nasion wysiewanych wiosną bezpośrednio do gruntu. Liście czarnuszki są delikatne, pierzaste jak u kopru, a nasiona drobne i czarne, aromatyczne i ostre (stąd jej nazwa). Są cenną przyprawą stosowaną przy wypieku pieczywa. Poprawiają trawienie, działają moczopędnie.

Cząber ogrodowy

To roślina jednoroczna wyrastająca do ok. 50 cm wyso­kości. Cząber wymaga gleby lekkiej i słonecznego stanowiska. Rozmnaża się z nasion sianych wiosną. Już starożytni Rzymianie przyprawiali nim duszone warzywa, a jego kuzyn - cząber górski - jest głównym składnikiem bułgar­skiej czubricy. Dawna medycyna przypisywała jej zdolność uśmierzania bólu głowy i zabijania pasożytów jelit. Dzisiaj stosuje się ją w niestrawności, przy katarze i kaszlu. W kuchni sprawdza się jako doskonały dodatek do wszelkich dań strączkowych, zup fasolowych. Cząber nie powinien być długo gotowany, ponieważ przyjmuje gorzkawy smak.

Kminek zwyczajny

To roślina dwuletnia, dopiero w drugim roku powstają pędy kwiatostanowe w formie baldachów, dorastające do 1 m wysokości. Kmi­nek lubi stanowiska słoneczne, glebę ciężką, gliniastą. Rozmnaża się z nasion wysiewanych wczesną wiosną. Nasiona kminku wykorzystujemy do przypra­wiania wielu mięs, dodajemy do kiszenia kapusty, marynat, służy do nadania aromatu zupom (w woj. kujawsko-pomorskim podaje się pyszną zupę „Parzy­brodę” z dużą ilością kminku na bazie kapusty). Jest doskonały do przyprawia­nia gotowanych buraczków i kapusty. Działa przeciwskurczowo na przewód pokarmowy, przywraca prawidłową perystaltykę jelit, ułatwia przyjmowanie i trawienie potraw. Jest bezpieczny dla dzieci, likwiduje wzdęcia.

Koper ogrodowy

To roślina jednoroczna, dorastająca do 1,2 m wysokości, lubi stanowiska słoneczne i osłonięte od wiatru, lekko wilgotną glebę. Pędy za­kończone kwiatostanami w formie baldachu. Roślina bardzo popularna, stoso­wana w stanie surowym jako zielony koper i suszona, a także mrożona i solona. Rzymianie nacierali nim ciała i polecali go jako środek uśmierzający ból głowy, ale też pobudzający. Egipcjanie cenili go za przynoszenie ulgi po ciężkim dniu pracy. Stosuje się go do zup, ziemniaków, surówek, sałat, mięs, ryb, twarogów i serów a także kiszenia ogórków.

Krwawnik pospolity

To bylina wyrastająca do 1 m. Kwitnie na biało, czasami na jasno lub ciemnoróżowo przez całe lato aż do późnej jesieni. Krwawnik do­brze rośnie w słońcu, ale także dobrze znosi cień. Jest rośliną mało wymagającą. Stosowany w medycynie ludowej jako herbatka poprawiająca trawienie. W po­staci świeżej jego liście przyłożone do miejsca skaleczenia tamują krwawienie. W kuchni ze względu na bogactwo witamin i soli mineralnych wykorzystany jest do przygotowania sałatek, sałat, dobrze komponuje się z serami.

Majeranek ogrodowy

W naszych warunkach jest rośliną jednoroczną. Wy­maga stanowiska słonecznego, ciepłego, osłoniętego od wiatru. a także gleb ży­znych, ciepłych, przepuszczalnych i zasadowych. Wyrasta do 40 cm wysokości. Stosowany w stanie świeżym i suszonym. Ziele majeranku dodajemy do mięs, sałatek i sosów. Wykorzystujemy go do przyprawiania zup, pasztetów, farszów, przetworów warzywnych i wyrobu likierów. W lecznictwie zalecany jako maść na katar, w kąpielach leczniczo-wzmacniających układ nerwowy i odkażający skórę. Do inhalacji przy zapaleniu zatok.

Melisa lekarska

Ta roślina zachwyca intensywnym, cytrynowym aromatem. Jej działanie uspokajające jest powszechnie znane, ale melisa ma też sporo in­nych właściwości leczniczych: pomaga w bólach głowy, bólach menstruacyj­nych, przy rozstroju układu pokarmowego, regeneruje system nerwowy. Dzię­ki cytrynowemu zapachowi świetnie sprawdza się w kuchni jako dodatek do lodów i deserów ale także sałatek i ryb. Melisę można wysiać z nasion lub rozmnażać przez podział starszych roślin. Lubi glebę próchniczą i stanowiska zaciszne. Nie jest odporna na mróz. Uwielbiają ją pszczoły, bo jest rośliną mio­dodajną.

Mięta pieprzowa

Jest wieloletnią byliną o pełzających podziemnych kłą­czach. Pieprzowa ma ciemnozielone owalne liście z czerwonawym zabarwie­niem. Inne odmiany mają tak różne kształty i kolory liści, że sprawiają wrażenie różnych roślin. Miętę pieprzową zbiera się w lipcu i sierpniu, obrywając listki tuż przed kwitnieniem rośliny. Dorasta do 50 cm, lubi miejsca jasne i słoneczne oraz żyzną i wilgotną glebę. Stosowana jest jako dodatek do napojów, dese­rów, drinków. Z liści mięty pieprzowej powstaje olejek mentolowy używany w kosmetyce, farmacji i przemyśle spożywczym. Liście mięty zielonej stosuje się do aromatyzowania gum do żucia i past do zębów.

Mniszek lekarski

To bylina występująca na całym obszarze naszego kraju. Jeden z najpopularniejszych chwastów, rozpoznawany po żółtym koszycz­ku kwiatowym. Mniszek ma małe wymagania glebowe, rośnie wszędzie: na trawnikach, łąkach, pastwiskach, miedzach przy drogach. Wykorzystywany w medycynie ludowej w chorobach wątroby, kamicy i zapaleniu pęcherzyka żół­ciowego, w leczeniu reumatyzmu i chorób nerek a także zalecany na gorączkę i biegunkę. Doskonale oczyszcza organizm z toksyn. Ze względu na dużą za­wartość witaminy C jego liście służą do przyrządzania sałatek

Lawenda ogrodowa

To zimozielony krzew dorastający do 1 m o silnie pach­nących niebiesko-fioletowych kwiatach. Lawenda lubi miejsca w pełnym słoń­cu, glebę lekką, piaszczystą, przepuszczalną z dużą zawartością wapna. Wyko­rzystywana jako odstraszacz owadów. Właściwości lecznicze wykazuje olejek eteryczny. Jest świetnym dodatkiem do kąpieli. Napary z kwiatów łagodzą migreny, duszności, zawroty głowy, działają uspokajająco. W ogrodach i na balkonach uprawiana jako roślina ozdobna, pięknie pachnąca. Suszone kwiaty lawendy wykorzystuje się do zimowych bukietów i woreczków zapachowych.

Lebiodka pospolita (oregano)

Jej właściwości lecznicze znali już starożyt­ni Grecy. Osiąga około 80 cm, jest omszona, czasem wybarwiona na czerwo­no, wytwarza silny, przyjemny zapach. Oregano lubi słońce i półcień oraz su­chą glebę. Wchodzi w skład ziół prowansalskich, przyprawia się nią sosy, pizzę, sałatki oraz mięsa, do których dodaje się ją przed końcem gotowania. Oregano to nie tylko przyprawa (składnik ziół prowansalskich), stosowane jako dodatek do wielu potraw kuchni włoskiej, nieodłączny element licznych sosów, ale tak­że zioło lecznicze o działaniu wykrztuśnym, dezynfekującym, moczopędnym i przeciwskurczowym. Lebiodkę znajdziemy w niektórych alkoholach i kosme­tykach - jako składnik płynów do kąpieli i płukania ust.

Lubczyk ogrodowy

Uprawiali go już starożytni Grecy i Rzymianie, roz­powszechnili benedyktyni w średniowieczu. Lubczyk może dorastać do 2 m wysokości, lubi słońce i półcień oraz średnio wilgotną żyzną i przepuszczalną glebę. Przypisywano mu wielką moc - miał gwarantować miłość i szczęście. Lubczyk wchodzi w skład licznych mieszanek ziołowych - znajdziemy go w kostkach maggi, kostkach bulionowych i zupach błyskawicznych. Dodawany do pasztetów i chleba, ziemniaków, ryżu a świeże liście koniecznie do rosołu i bulionów. Odwar z korzenia stosowany jest w schorzeniach dróg moczowych i niewydolności nerek. Pomaga w reumatyzmie.

Tymianek właściwy

To niska krzewinka o sztywnych pędach i wąskich li­ściach (20-30 cm), lubiąca słońce i gleby średnio wilgotne i suche. Starożyt­ni Egipcjanie stosowali tymianek do kadzideł i mumifikacji, a Samarytanie używali go jako środka bakteriobójczego już 3000 lat p.n.e. Dzisiaj tymianek stosowany jest głównie jako przyprawa w kuchni francuskiej do ciężkich zup (fasolowa), wywarów mięsnych, ostrych sosów, dziczyzny, kaczki pieczonej, cielęciny i ryb. Świeży jest bardzo piekący, więc nie należy dodawać go do potraw zbyt dużo. Tymianek stosuje się również w schorzeniach górnych dróg oddechowych, bo działa wykrztuśnie, odkażająco i ściągająco.

Pokrzywa zwyczajna

Jest to bylina rozłogowa dorastająca do 1,5 m. Dobrze rośnie na glebach żyznych, próchniczych i wilgotnych. Rozmnaża się z nasion i rozłogów. Jest cennym źródłem witamin i soli mineralnych. Wykorzystana w medycynie ludowej w postaci naparu jako środek stymulujący trawienie, mo­czopędny i ściągający. Polecany w chorobach dróg moczowych, niedokrwisto­ści, anemiach. W kuchni młode liście pokrzywy można spożywać w sałatkach, jako zieleniny do twarogu, jajek, pomidorów, gotowane oraz jako jarzynę.

Rumianek pospolity

Roślina jednoroczna, wyrastająca do 50 cm. Występuje jako pospolity chwast na polach uprawnych i glebie wapiennej. Rumianek nie jest rośliną wymagającą. Jest od dawna znany jako roślina lecznicza. Stosowany w postaci naparu z koszyczków kwiatowych ma działanie przeciwskurczowe, przeciwzapalne i wiatropędne. Wykorzystany w nieżytach jelit, żołądka, zabu­rzeniach trawienia. Jako okład na swędzenie i zaczerwienienie skóry i oczu. Do inhalacji górnych dróg oddechowych przy ich nieżycie i katarze.

Ogórecznik lekarski

Rośnie do 60 cm wysokości, ma soczyste, mięsiste pędy. Cała roślina jest pokryta włoskami iście są eliptyczne. Kwiaty niebieskie lub różowe, liliowe, gwiazdkowate. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Ogórecznik ma zapach świeżych ogórków. Udaje się dobrze w naszym klimacie, lubi gleby żyzne i wilgotne, znosi lekki półcień. Rozmnaża się wyłącznie z nasion wysiewanych do gruntu wiosną w rzędy, co 40-50 cm. Najlepsze są liście świeże, młode, które stosowane są do sałatek, surówek, barszczu ukraińskiego - zawsze bardzo drobno posiekane. Kwiaty używane są przy produkcji nalewek, win, likierów i octu winnego. Ogórecznik działa ściągająco, przeciwzapalnie, wykrztuśnie oraz osłabiająco na błony śluzowe.

Szałwia lekarska

Osiąga wysokość 40-60cm. Jest to krzewinka o częściowo zdrewniałych pędach. Liście szałwii są szarozielone, kutnerowate, podłużne. Kwitnie w maju i czerwcu. Kwiaty są koloru fioletowego. Jest to roślina miododajna i ciepłolubna. Stosowana jest jako roślina przyprawowa, chociaż istnieją również formy dekoracyjne o pstrych liściach i ciekawych kwiatach. Szałwię należy uprawiać na stanowiskach słonecznych i zacisznych. Wymaga gleb żyznych, lekko zasadowych i przepuszczalnych. Rozmnażana jest zazwyczaj z nasion. Rzadziej przez letnie sadzonkowanie pędów zielnych lub wiosenny podział roślin matecznych (2-3 letnie). Ziele szałwii zbiera się przed ukazaniem kwiatostanów. Liście posiadają aromatyczny zapach i korzenny, lekko palący smak. Młode liście zbierać można przez całe lato. Po zbiorze należy je wysuszyć. Liście szałwii są cenioną przyprawą oraz wchodzą w skład wielu mieszanek ziołowych. Działają przeciwzapalnie, ściągająco oraz poprawiają trawienie.

Anna Janus
zdj. A. Pilarska