Owies - dużo zdrowia

Owies siewny, zwany też zwyczajnym (Avena sativa) należy do rodziny traw (Poaceae). Do Europy dotarł jako chwast towarzyszący uprawom jęczmienia i pszenicy. Najstarsze ślady owsa pochodzą z epoki brązu ze Szwajcarii i dotyczą owsa szorstkiego. Uprawa owsa na terenie Polski była już w VIII w., a prace hodowlane z owsem rozpoczęto w XIX wieku. Obecnie uprawia się dwa gatunki: owies zwyczajny (A. sativa) i owies nagoziarnisty (A. nuda). Powierzchna zasiewów wynosi 520 tys. ha, co stanowi 6% struktury zasiewów. Owies jest gatunkiem typowo pastewnym, ale w ostatnim czasie jego wykorzystanie konsumpcyjne zwiększyło się do 5%. W krajach Europy Zachodniej na cele spożywcze przeznacza się ponad 9% produkcji.

Owies jest rośliną jednoroczną, występuje w formie jarej i ozimej. W naszym kraju uprawia się tylko formę jarą. Owies ma dobrze rozwinięty system korzeniowy wiązkowy, ale pojedyncze korzenie sięgają nawet do 2 m. w głąb gleby. Korzenie owsa bardzo dobrze wykorzystują składniki pokarmowe nawet ze związków trudno dostępnych, lepiej niż inne zboża plonuje on na słabych glebach. Owies ma małe wymagania glebowe i cieplne, ale duże wodne. Zaletą owsa jest też tolerancja na niskie pH gleby, ale powinien być uprawiany na glebach o uregulowanym odczynie. Toleruje uprawę po zbożach, a także jest dobrym przedplonem dla zbóż. Owies wykazuje właściwości fitosanitarne, ogranicza rozwój patogenów wywołujących choroby podsuszkowe.

Ziarno owsa jest przeznaczone gównie na paszę, ale w ostatnich latach wzrasta jego udział w żywieniu ludzi. Ma ono mniejszą ilość węglowodanów niż inne zboża (53%), i większą zawartością tłuszczu (5%). Białko owsa jest najcenniejsze spośród wszystkich zbóż, ponieważ ma najwięcej aminokwasów egzogennych, takich jak: treonina, metionina, lizyna, fenyloalanina, tyrozyna, walina czy leucyna. Pod względem żywieniowym najcenniejsza jest frakcja globuliny, która w białku owsa stanowi 80%. Globuliny są odpowiedzialne za mechanizmy odpornościowe. Ziarno zawiera mniejsze ilości białek prolaminy i glutein, dzięki czemu może być wykorzystane w diecie osób chorych na celiakię. Zawiera także tłuszcz ­- od 5% (odmiany oplewione) do 8% (odmiany nagoziarniste). Tłuszcz ten jest bardzo cenny, bo zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe: kwas linolowy, oleinowy, palmitynowy. Kwasy te odgrywają dużą rolę w zapobieganiu i leczeniu miażdżycy, regulują pracę serca i krążenie krwi. Cennym składnikiem owsa jest także błonnik pokarmowy. Wpływa on korzystnie na układ pokarmowy, reguluje poziom glukozy, obniża poziom cholesterolu. Unikatowe właściwości prozdrowotne mają beta-glukany owsa - przyczyniają się one do obniżenia poziomu glukozy we krwi, zwiększają odporność na choroby wirusowe i bakteryjne.

Spośród podstawowych zbóż ziarno owsa jest najbogatsze w składniki mineralne. W owsie i jego produktach w dużych ilościach występują związki wapnia, magnezu, fosforu, potasu, miedzi i manganu. Owies i jego przetwory zawierają znaczne ilości witamin z grupy B (zwłaszcza B₁) oraz witaminy A, D, E, K. Ziarno owsa stanowi cenne źródło związków bioaktywnych o właściwościach przeciwutleniających, polifenoli i kwasu fitynowego. Związki fenolowe inaktywują wolne rodniki, regulują pracę serca, zmniejszają nadciśnienie. Kwas fitynowy zmniejsza ryzyko wystąpienia miażdżycy i cukrzycy. Ze względu na swoje właściwości prozdrowotne produkty wytwarzane z ziarna owsa są zaliczane do tzw. żywności funkcjonalnej. Owies coraz częściej wykorzystywany jest w cukiernictwie np. do produkcji ciastek. Ziarno znajduje zastosowanie w kosmetyce do produkcji szamponów, odżywek, kremów. Produkty owsiane wykorzystywane są w farmacji jako składnik leków oraz suplementy diety. Wodne wyciągi z ziela owsa działają przeciwbólowo w schorzeniach reumatycznych, kamienicy moczowej i schorzeniach nerek.

Od kilkunastu lat ŚODR Modliszewice prowadzi doświadczenia Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego porównując plonowanie kilkunastu nowych odmian owsa. W 2018 roku najlepiej plonowały odmiany: Lion 93 - 1 dt/ha, Komfort 85 - 8 dt/ha, Monsun 85 - 7 dt/ha. Na Liście Zalecanych Odmian znajdują się odmiany: Bingo, Breton, Zuch, Siwek, Komfort, Harnaś. W demonstracji „Nowoczesna uprawa owsa z wykorzystaniem integrowanej ochrony” dla odmiany Nawigator uzyskano plon 65 dt/ha. Przedstawione w artykule zalety owsa oraz wyniki plonowania świadczą, że owies warto uprawiać.

W tradycji Świąt Bożego Narodzenia w wielu rejonach kraju ziarno owsa kładzie się na stół wigilijny.

Krzysztof Domagała